Кори дипломи аз фанни таърих

Шакли аввалин ва ибтидоии дин ва диндории ҷомеаи инсонӣ аз эътиқод ва парастиш сар зада бошад ҳам, дар доираи вақт дарваҳои гуногунро дарбар мегирад. Чунки раванди таърихии сукунатгардии сайёраи замин якхела ва дар як сатҳу бо як натиҷа набудааст. Аз ҷумла, масъалаи пайдоиш, паҳнгардӣ, таҳаввулот ва таълимотҳои динӣ ҳам чунинанд. Яъне баъзе митақаҳои ҷаҳон дар замонҳои хеле қадим агар митақаи сукунати одамон қарор гирифта бошад ҳам, вале суръати пайравии тафаккури аҳолии онҳо нисбати минтақаҳое, ки сукунатгардии онҳо хеле дер будааст, қафомондаанд. Асосан ин ҳолатро дар зинаи авали ташаккулёбии тафакукури динӣ дида мешавад. Имрӯз илм марказҳои тамаддуни ҷаҳонро вобаста ба масъалаи баҳс – ибтидои тафаккури динии инсоният ҳам ҳудудбандию даврабандӣ кардаанд.

Марказҳои тамаддуни динҳои қадима, миллӣ-давлатӣ ва ҷаҳонӣ-имрӯз Миср, Бобул, Ҳиндустон, Хитой, Эрони бостон, Юнон, Рим(Италия), ниҷазираи Арабистону Шарқи Наздик (Фаластин, Изроил, Сурия, Лубнон) эътироф гардидаанд. Сабаби эътирофи ин минтақаҳои тамаддуни динӣ ин пеш аз ҳама аз нуқтаи назари бостоншиносӣ, мардумшиносӣ, забоншиносӣ таърихшиносӣ, фалсафа хубтар омӯхта шудани ин минтақаҳо ва боқӣ мондани ёдгориҳои моддӣва хаттии он давра дар ин минтақаҳо мебошад.

Агар сухан аз таърихи пайдоиши шаклои ибтидоии эътиқоду парастиш равад,аҳолии кураи замин ин зинаи ҳаёти ҷамъиятиро аз сар гуразонида, давраи гузариши он аз давраи ҳаёти тӯдагии ҷамъият ба ҳаёти авлодӣ ба амал омадааст. Сохти тӯдагӣ ва авлодӣ бошад, дар ҳар як митақа ва қитъа дар давраҳои гуногун шуда гузаштааст. Ҳатто гуфта метавонем, ки ибтидои ин тамоил Океания ва Африка барвақтар, дар Осиё, Аврупо Австралия ва Америка баъдтар будааст. Вале гузариш ба соти синфӣ ва таҳаввулион бештар дар Осёву Аврупои ҷанубӣ-ғарбӣ тезтару барвақтар ва дар Африкаю Америка ва Австралияю Океания дертар будааст.

Дар таърихи ҷамъият як давраи тулонии ҳаёти ҷамъияти бединӣ ҳам будааст. Ба давраи бединии ҳамъият ҳаёти давраи тӯдагии инсонҳо рост омада, инсони ибтидоӣ (питекантроп) тафаккури ибтидои инсонӣ пайдо карда истода буду хулқу атвори ҳайвониаш аз байн рафта истода буданд ва албатта ӯ тафаккури динӣ надошт.

Дин бояд ҳатман аз рӯи фаҳмиш, шуур, идеология, мақсад ва ғайраҳо шарҳ доада шавад. Дин яке аз шаклҳои шуури ҷамъиятиест, ки ҷамъият он шуури ҷамъиятиро вобаста ба дараҷаи маълумоташ, муҳити зисташ ва атрофу сиёсати давру замонаш ба тариқи худ дарк мекунад, шарҳ медиҳад ва риоя менамояд. Шуури ҷамъиятиест, ки агар берун аз муҳит, давру замон ва сиёсат нест ва буда ҳам наметавонад, вале бештар хусусияти ҷамъиятӣ дошта бошад ҳам зуҳурёбии он фардист.

Шарҳи дин дар таълимотҳои динӣ ин эътиқод, системаи эътиқод, маросимҳо, анъанаҳоеанд,ки пайдоиши азалӣ-самовӣ дошта, ҳамчун фармудаи Худо ва ё қувваи фавқултабӣ амал мекунанд ва ба олами ҳасӣ ягон вобастагие надоранд. Дин яке аз шаклҳои худшиносӣ ва табиатшиносии инсон буда, аввалин шакли шуури ҷамъиятии инсон будааст. Дар ҷомеаи имрузаи Тоҷикистон шарҳи маънои луғавии динро ҳамчун падидаи ҳамъиятӣ, тамаддуние, ки дар инкишофи таърихи ҷамъияти инсонӣроли худро бозидааст, таъбир карданаш ба ҳақиқат наздик қобили қабул шуда метавонад. Яъне дин як шакли шуури ҷамъиятӣ,падидаи ҷамъиятиест, ки аз надонистану нафаҳмидани ҳодисаҳои табиату ҷамъият ва озодии худ дар назди ин ҳодисаҳоба вуҷуд омада, дар вобастагӣба донисташавӣ ва донисташавандагӣ будани ин ҳодисаҳои табиату ҷамъият инкишоф меёбад. Яъне ҳон ҳодисаҳое, ки дониста мешавад ба дониш табдил меёбаду оне, ки ҳоло нашудаанд ба парастишу саҷда.

Фарҳанг дар ҳаёти инсоният бе аз пеш мавқеи зиёдеро ишӯол менамояд. Фарҳанг натанҳо дорои маънои васеъ-тамоми дастовардҳои башарият, блки он чизе , ки дар сатҳи шуури муқаррарӣ чун фарҳпнг муаррифӣ гардидааст, монаниди: маърифатнокӣ, маълумотнокӣ, покдилӣ, раҳмдилӣ ва ӯайра. Адами чунин сифатҳо, ё норасоии онҳо дар ҷомеа аллакай эҳсос гардида, ҳамеша як мушкилотва нороҳатиро вориди ҳаёти мо мегардонад. Барқарор намудани ин сифатҳо ва бартараф намудани норасоиҳотанҳо дар он маврид мумкин аст, ки таҷибаи дар масири таърих азхуднамудаи инсониятро, ки аз тарафи чандин наслҳо маҳфуз гардидааст, аз худ намоем. Бинобарин масъалаи аввалиндараҷаие, ки пешоруи мо қарор дорад, ин масъалаи донистани маъно ва мафҳуми фарҳанг мебошад.

Агар зери мафҳуми ҷамъияти маҷмӯи мардумон фаҳмида мешавад, зери мафҳуми фарҳанг маҷмӯи натоиҷи фаъолияти онҳо дар назар дошта мешавад.

Олимон фврҳангро ба якчанд гурӯҳ тасниф намудаанд: фарҳанг- ин маҷмӯи шаклҳои фаъолият, урфу одат ва бовариҳо мебошад. Ба гурӯҳи дуюм он муқарароте, ки фарҳангро ба анъана, ё мароси иҷтимоии ҷамъият мепайвандад,ворид гардидааст: фарҳанг маҷмӯи амалиёт ва эътиқоди иҷтимоии бамеросмонда, ки муайянкунандаи моҳияти ҳаёти мо мебошад. Дар гурӯҳи сеюм аҳамияти қоидаҳои фарҳангие, ки муттаҳидкунандаи рафторҳои инсонӣ мебошад, қайд карда мешавад. Дар мавридҳои дигаролимон фарҳангро чун воситаи мутобиқаткунонии ҷамъият ба муҳити табиӣ медонистанд, ё ки қайд мекарданд, ки фарҳанг маҳсули фаъолияти одамон мебошад.

Баъзан оиди фарҳанг сухан ронда, онро ҳамчун маҷмҳи рафторҳои бадастомада, ки ба баъзе гурӯҳҳо, ё ҷамъият хос буда, аз насл ба насл интиқол дода мешавад, маънидод мекунанд. Табиист, ки дар фарҳанг ҳамаи он чизеро ки ақли инсонӣ ва дасти он сохтааст дохил мегардад.

Он чизе, ки барои такмили олами моддӣ ва маънавии инсон мусоидат мекунад, фарҳанг номида мешавад. Фарҳанг маҷмӯи донишҳо, эътиқодот, санъат, ахлоқ, қонунҳо, расму оин ва дигар қобилияту истеъдодҳо мебошад, ки аз тарафи инсон ҳамчун аъзои ҷамъият,аз худ карда шудаанд. Фарҳанг – маҳмӯи рамзҳо, эътиқодҳо, арзишҳо, меъёрҳо мебошад. Дар он табиати хоси ин ё он ҷомъият, миллату гуруҳ ифода ёфтааст. Бо ҳамин сабаб ҷамъият, миллат ва гуруҳҳо маҳз аз ҷиҳати фарҳангӣ аз ҳам фарқ мекунанд. Фарҳанги мардум-ин тарзи ҳаёт, либос, зист,фолклор, фаҳмишҳои маънавӣ, эътиқодҳо,забон ва ғайра мебошад.

Дар илми фалсафа таъкид мешавад, ки фанни мазкур, яъне фалсафа, «сутунмӯҳраи илмҳои ҷамъиятӣ» ба шумор меравад. Марбут ба ҳамин нукта хато намекунем, агар гӯем, ки фанни забони модарӣ (тоҷикӣ) дар мактаб низ дар байни дигар фанҳои таълимӣ чунин мақомро доро мебошад. Ва беҳуда нест, ки дар нақшаи таълими мактабҳои таҳсилоти умумӣ дар байни фанҳои дар ҳар синф таълим додашаванда фанни забони модарӣ дар сархати аввал номбар мешавад. Ин нукта ишора ба он аст, ки забони модарӣ  дар байни дигар фанҳо яке аз асоситарин фанни таълимӣ барои мактабиён эътироф карда мешавад. Зеро фанни мазкур -забони  модарӣ дар мактабҳои ибтидоиву миёнаи давлатҳои тамоми ҷаҳон ҳамеша дорои ду хусусият аст, ки якеро бе дигаре ҳеҷ гоҳ наметавон тасаввур намуд: он, аз як тараф, агар предмети таълим маҳсуб ёбад, аз тарафи дигар, воситаи таълим ба шумор меравад. Ва ана ҳамин хусусияти дуҷабҳаинаи забони модариро дар мисоли забони русӣ дар мадди назар дошта, М.И.Калинин таъкид намудааст, ки илме ё ягон соҳаи фаъолияти ҷамъиятие вуҷуд надорад, ки донишу маҳорати хуби забондониро талаб накунад.[1]

Ба ҳамин тариқ, дар асоси нуктаҳои боло хулосаи аввалин ин аст,ки дар мактаб, пеш аз ҳама, ба мазмуну мундариҷа ва сифати таълими забони модарӣ, ҳамчун ба объект ё худ предмети таълим,  бояд эътибори ҳаматарафа дода шавад. Ва набояд фаромӯш кард, ки объекти асосии омӯзонидани фанни забони модарӣ худи ҳамон забонест, ки аз давраи тифлӣ ба омӯхтани он шурӯъ намуда, минбаъд чи дар гуфтору муомилоти ҳамешагиамон бо одамон ва чи дар навъҳои гуногуни навиштаҷоти хеш маҳз бо истифода аз калимаву ибораҳои озоду устувори дар ҳамин забон мавҷуда фикру андешаҳои оммавию публитсистӣ, илмӣ ва илмию методии хешро рӯи коғаз оварда, дар шакли мактуб, хабару мақола, дастуру монография ва ғ. пешкаши афроди алоҳида ё худ умум мегардонем. Бале, ин ҳамон забонест, ки мо аз овони кӯдакӣ ҳарфу ҳиҷо ва калимаву ибораҳои аввалини онро аз забони модар шунидаем. Барои ҳамин ҳам, ба забоне, ки он барои як халқу миллат воситаи алоқа ва додугирифти байниҳамдигарӣ асту фарҳангу маданияти эшон маҳз ба тавассути ҳамин забон муаррифӣ карда мешавад, барояш  забони модарӣ унвон додаанд. Ҳа, ин ҳамон забонест, ки минбаъд, то ба остонаи мактаб қадам ниҳодан, ба тавассути тақлид ба шеваи гуфтори калонсолон, воситаҳои ахбори овозӣ (радио, телевизион, магнитофон) қисман меъёрҳои онро аз бар менамоем. Вале барои одами маданиятнок, комилан саводноку донандаи хуби забони адабӣ гардидан зарур аст, ки донишҳои грамматикии марбут ба сохтори забон аз бар карда шаванд. Ин нукта, пеш аз ҳама, маҳз дар мактаби таҳсилоти умумӣ бо роҳи мунтазам омӯхтани курси мазкур -грамматика[2]-дар тӯли чанд соли хониш метавонад ба ҳар фарди дӯстдори забони модариву халқу миллати хеш даст диҳад.

Чунон ки маълум аст, ба тавассути курси мактабии забони модарии мо (тоҷикӣ) дар синфҳои V-XI аз соҳаҳои забоншиносии тоҷик ба ҷуз грамматика фонетика, калима (луғат) ва услубҳои нутқ (дар дарсҳои инкишофи нутқи мураттаб) таълим дода мешавад. Аммо грамматика дар байни қисматҳои дигари дар мактаб омӯхташавандаи забони модарӣ маҳак ё худ қисмати басо муҳимтарини он дониста мешавад.[3] Зеро ба андешаи акад. А.В. Текучев, «курси мактабии грамматика ба хонандагон имкон медиҳад, ки (дар асоси донишҳои назариявии аз курси грамматика омӯхтаашон. – С.Ш.) малакаҳои нутқи шифоҳиву хаттӣ, хониши ифоданок, имло, пунктуатсия ва малакаҳои услубиро амалан аз худ намоянд».[4] Ҳамзамон, бояд таъкид намуд, ки аз ҷиҳати назариявию амалӣ дақиқ донистани ҳодисаҳои забон, донистани асли баромад ва сарфаҳм рафтан ба маънои луғавии истилоҳот, инчунин, фонетикию лексикӣ ва дар баробари ин, марбут ба ҳар як таърифу қоида, ин ё он истилоҳ далел оварда тавонистани хонандагон боиси васеъшавии фаҳмиши умумӣ, инкишоф ёфтани тафаккури мантиқӣ, хотира ва диққатнокии онҳо ҳам хоҳад гашт.[5] Ва агар чунин нукта дар хонандагон ташаккул дода шавад, яъне агар онҳо дар ҷараёни таълими курси системаноки грамматика (маҳз дар синфи ٍV-IX) аз ҷиҳати назариявию амалӣ қонуну қоидаҳои грамматикиро ба дараҷаи талаботи барномавии мактабӣ ҳифз намуда бошанд, далел ба он аст, ки онҳо меъёрҳои забони адабиро аз бар намудаанд, забондону забонфаҳм шудаанд, чи дар гуфтору чи дар навиштаҷоти хеш акнун ба хатоҳои грамматикӣ (орфографӣ, пунктуатсионӣ, услубӣ) роҳ намедодагӣ шудаанд. Маҳз ҳамин нукта мақсаду вазифа ва ҳадафи асосии таълими грамматикаи забони тоҷикӣ дар мактабҳои таҳсилоти умумии ҷумҳуриамон маҳсуб меёбад.[6]

Инак, дар фавқ доир ба моҳияти фанни забони модарӣ ва қисмати грамматикаи он, ҳамчун предмети таълим, маълумотҳо баррасӣ шуд. Акнун дар бораи воситаи таълим  будани фанни мазкур чиҳоро бояд донист? Чунон ки гуфтем, тарбия намудани одамони маданиву комилан саводнок ва донандагони хуби забони адабӣ ҳадафи ниҳоии таълими забони модарӣ мебошад. Аммо дар мактабҳои таҳсилоти умумӣ ба хонандагон дар ҳар синф мувофиқи нақшаи таълим чандин фанни дигар, хусусан, фанҳои математика, алгебра, химия, физика, геометрия барин илмҳои дақиқ омӯзонида мешаванд, ки ҳар кадоми ин фанҳо мақсаду вазифа ва ҳадафи ниҳоии худро доро мебошанд. Фанҳои мазкур ба ҷумлаи илмҳои мураккабу душворфаҳм маҳсуб буда, аз тарафи хонандагон хубу ҳамаратафа аз бар намудани ин фанҳо, сараввал, ба тавассути маҳорату қобилияти забондониву забонфаҳмиашон вобастагии қавӣ дорад. Яъне шарти аз ҳама аввал ва зарурии азхудкунии фанҳои дигар дар мактаб ва умуман, пас аз хатми мактаби миёна ҳам, ки кас пайи омӯзишу такмили илмҳои дигар шуғл меварзад, ин аст, ки пеш аз ҳама, ӯ бо донишу малакаи хуби забондониву забонфаҳмӣ мусаллаҳ бошад, то ки ҳангоми шарҳу тавзеҳи (чи шифоҳӣ ва чи хаттӣ) масъалаҳои марбути илми мушаххас ба тавассути калимаву ибора ва ҷумлаороиву муфассалбаёнӣ аз тамоми  имкониятҳои забони модарии хеш бе ягон душворӣ истифода бурда тавонад. Ва баръакс, шояд шахс илмеро басо хуб донад, баҳри инкишофу такомули он ғояҳои баландеро дар шуури хеш эҳё карда бошад, аммо дар ӯ қобилияти забондониву ифодаи озоди фикр ташаккул наёфта бошад, ӯ ҳеҷ гоҳ он ҳама ғояҳои волои худро дастраси аҳли илм гардонида наметавонад. Дар ин бобат ҳақ  ба ҷониби М.И. Калинин аст, ки дар яке аз суханронии таърихии хеш чунин гуфта буд: «Яке аз тавонотарин воситаи ташаккул ва инкишофи инсон дониши хуби ӯ аз забони модарист… Омӯхтани забони модарӣ кори бузургест. Аз ҳама волотарин комёбиҳои шуури инсон, амиқтарин донишҳо ва эҳсосоти олӣ дар вуҷуди одамон мемонад, агар онҳо бо калимаҳо аниқу равшан ифода карда нашаванд».[7] Пас, зимни андешаҳои боло мебояд таъкид намуд, ки забони модарӣ дар мактаб на фақат  предмети таълим,  балки воситаи аз ҳама асосии азхудкунии фанҳои дигари таълимӣ ҳам дониста мешавад. Яъне тамоми дастовардҳои хонандагон доир ба донишҳои меъёрии аз дигар фанҳо гирифтаашон маҳз ба таълими хубу самараноки забони модарӣ, ба хусус, ба таълими грамматикаи он алоқаи мустаҳкам дорад. Зиёда аз ин, дониши хубу волои забони модарӣ ба хонандагон имкон медиҳад, ки забонҳои дигарро, аз ҷумла, дар мактабҳои Тоҷикистон забонҳои русӣ, англисӣ, олмониву фаронсавиро бо душвории андаке аз худ намоянд,[8] ба шарте ки устодони фанҳои мазкур дар ҷараёни таълими чунин забонҳо аз усулҳои муқоиса, шарҳдиҳии луғатҳо, пеш аз ҳама, бо ду забон (масалан, тоҷикиву русӣ) ва инчунин аз дигар маводҳои дидактикӣ самаранок истифода бурда тавонанд.